Zarys historii górnictwa rud żelaza w regionie częstochowskim
Złoża rudy żelaza na Częstochowskim Obszarze Rudonośnym występują wzdłuż zachodniego stoku pasma Jury. Ciągną się one od Zawiercia aż po Wieluń. Obszar ten obejmuje powierzchnię około 800 km2. Od zachodu warstwy rudonośne wynurzają się bezpośrednio na powierzchnię, a w stronę wschodu zanurzają się pod utwory wapienne. Głównym i podstawowym sposobem wykorzystywania rud było wytapianie z nich żelaza.
W połowie XIV wieku tereny położone nad górną Wartą stały się regionem o wysokim nasileniu osadnictwa. Miało na to wpływ nie tylko zjednoczenie państwa polskiego, ale również stabilizacja stosunków politycznych na pograniczu Małopolski oraz ziemi wieluńskiej ze Śląskiem. Częstochowa i okolice w 1370 roku stały się lennem księcia opolskiego Władysława. On to 3 maja 1377 roku nadał braciom Jaśkowi i Niczkowi kuźnicę żelaza koło Częstochowy-Sabinowa. Rozwój hutnictwa żelaza w częstochowskim zagłębiu rudonośnym związany był ze średniowiecznymi kuźnicami dymarskimi, budowanymi nad rzekami celem wykorzystania energii wodnej do napędu miechów i młotów kuźniczych. W drugiej połowie XV wieku w częstochowskim zagłębiu rudonośnym było czynnych 29 kuźnic dymarskich z produkcją roczną około 520–780 ton wyrobów kuźniczych. Pierwszy zakład wielkopiecowy powstał w częstochowskim zagłębiu z inicjatywy starosty krzepickiego i olsztyńskiego, marszałka koronnego Mikołaja Wolskiego. W latach 1610–1615 wybudowano w Pankach dwa wielkie piece typu włoskiego oraz piec fryszerski. Począwszy od pierwszego rozbioru Polski dokonanego w 1772 roku po odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 roku, trzej agresorzy: Rosja, Prusy i Austria prowadzili całkowicie rabunkową eksploatację zakładów i złóż rudy żelaznej. Wzrost wydobycia rudy w regionie częstochowskim widoczny jest dopiero na przełomie XIX i XX wieku i wiąże się ściśle z osobą Bernarda Hantkego, który w roku 1882 założył „Towarzystwo B. Hantke” w Warszawie. W roku 1897, równolegle z budową huty „Częstochowa” przystąpiono do wykupywania i wydzierżawiania pól oraz intensywnych prac poszukiwawczych. Okazało się, że w okolicach Częstochowy występowały najbogatsze złoża rudy żelaza w ówczesnym Królestwie Polskim będącym pod protektoratem Rosji.
Odzyskanie niepodległości przez Polskę po I wojnie światowej dało co prawda początek nowej jakości, jednak straty wyrządzone przez wojnę, bezpośrednio czy pośrednio, były tak znaczne, że powrót do rozwoju przedwojennego był poważnie utrudniony. Jednak przez cały okres międzywojennego dwudziestolecia na Częstochowskim Obszarze Rudonośnym wydobyto 80% ogółu rud żelaza wyeksploatowanego w Polsce. Wybuch II wojny światowej w 1939 roku zaprzepaścił jednak wszystkie nadzieje związane z tą dziedziną gospodarki.
Po II wojnie światowej, dopiero w 1951 roku zaszły na powierzchni i w podziemiach kopalń zasadnicze zmiany, które przyczyniły się do wydajniejszej, bezpieczniejszej i lżejszej pracy. Powstało przedsiębiorstwo „Geologiczno-Wiertnicze” zajmujące się pracami związanymi z poszukiwaniem i badaniem rud żelaza. „Biuro Projektów” zajmowało się zagadnieniami technicznymi i opracowywało modele kopalń. Przedsiębiorstwo „Budowa Kopalń” wykonywało roboty montażowe i budowlane, takie jak: zgłębianie szybów w obudowie murowanej lub betonowej, budowanie dużych komór pomp, składów na materiały wybuchowe, zajezdni, hali kompresorów, budynku maszyn wyciągowych, nadszybi, wież wyciągowych, warsztatów, magazynów oraz obiektów socjalnych, jak: łaźni, szatni itp. Rozwój górnictwa rud żelaza w dużym stopniu był uzasadniony od postępu technicznego, tak przy eksploatacji kopalń, jak również w zakresie przeróbki i wzbogacenia rud. W latach powojennych wybudowanych zostało 20 nowoczesnych kopalń i pięć zakładów przeróbczych rud żelaza, w których roczne wydobycie dochodziło do 200–250 tys. ton rudy. Chociaż w kopalnictwie rud żelaza wystąpiły tak wielkie osiągnięcia, to w roku 1966 nieprzemyślane decyzje skazują ten przemysł na likwidację. Kolejno zamyka się poszczególne kopalnie, aż do ostatniej „Wręczycy”, zatopionej w pierwszej połowie 1982 roku.
An outline history of iron ore mining and metallurgy in the Częstochowa region
Iron ore deposits in the area of Częstochowa occur along the western slope of the Jurassic Upland. They extend from Zawiercie to Wieluń. The region covers the area of about 800 km2.From the west the iron ore deposits project directly to the surface while towards the east they get submerged in limestone formations. The main and basic method to use the ores was to smelt iron.
In mid 14th century, the area along the upper Warta became a region of intense settlements. That contributed to the re-unification of the Polish state and helped stabilise political relations at the border of Małopolska and the land of Wieluń with Silesia. Częstochowa and the surrounding area became in 1370 a fiefdom of the Władysław, the duke of Opole. On 3 May 1377 he granted the brothers Jasiek and Niczek a smithy close to Częstochowa-Sabinów. Development of iron metallurgy in the Częstochowa iron ore region was related to Medieval bloomeries, built along rivers to use water energy to power forging bellows and hammers. In the second half of 15th century, in the area 29 bloomeries were operated with annual output of about 520–780 tons of forged products. The first iron blast furnace was constructed in the Częstochowa region at the initiative of the Mikołaj Wolski, starost of Krzepice and Grand Court Marshal. In 1610–1615 two large Italian-style furnaces and a modernised bloomery were built in Panki. Starting from the first partition of Poland in 1772 until rebirth of Poland in 1918, the three aggressors: Russia, Prussia and Austria conducted completely wasteful exploitation of iron smelting facilities and iron ore deposits. Increased mining or iron ores in the Częstochowa region was noticeable at the end of 19th and beginning 20th century and was closely related to Bernard Hantke who in 1882 set up “B. Hantke Association” in Warsaw. In 1897, parallel to the construction of the “Częstochowa” steelworks, efforts were commenced to buy and lease fields and intensive exploration work was started. Soon it was found out that the area of Częstochowa houses the most abundant iron ore deposits in the Kingdom of Poland of those days, under the protectorate of Russia.
When Poland regain independence after World War I new opportunities were opened; however, the direct and indirect damage caused by the war was so significant that return to the pre-war development was very difficult. Nevertheless, throughout the 2—year inter-war period it was in the Częstochowa Iron Ore Deposit Area that 80% of total iron ores in Poland was mined. However, the breakout of World War II in 1939 devastated all prospects of that activity.
After World War II, as late as in 1951, major changes took place on the surface and under the surface of the mines that contributed to more effective, safer and easier work. “Geological and Exploration Enterprise” was set up which was involved in exploration and investigation of iron ores. The “Design Office” was involved in technical aspects and developed models of mines. The enterprise “Mine Development” executed erection and construction work such as: driving of shafts in brick or concrete lining, construction of large pump chambers, warehouses for explosive materials, depots, compressor rooms, extraction machinery building, shaft tops, extraction towers, workshops, warehouses and employee facilities like baths and change rooms, etc. Development of iron ore mining was largely subject to technical developments – with reference to mining and ore processing and enrichment. Since World War II 20 modern mines have been developed and five iron ore processing plants with annual output of 200–250 thousand tons of iron ore. Despite such great achievements in iron ore mining, in 1966 ill-judged decisions were taken to liquidate the industry. Mines were closed one by one until the last one – “Wręczyca” which was inundated in the first half of 1982.
Historischer Abriss des Eisenerzbergbaus und der Eisenerzverhüttung in der Region Częstochowa
Eisenerzlagerstätten sind in dem Gebiet des Eisenerzführenden Raums Częstochowa [Częstochowski Obszar Rudonośny] längs des westlichen Abhangs des Jura-Gebirges zu finden. Die Lagerstätten ziehen sich von Zawiercie bis nach Wieluń hin. Dieses Gebiet hat eine Fläche von circa 800 Quadratkilometern. Ausgehend vom westlichen Gebietsteil treten Ausbisse der Erzlagerstätten auf, während nach Osten abfallende Lagerstätten bis unter den Kalkgesteinsformationen verlaufen. Die grundlegende und vorwiegende Form der Eisenerzverwendung war die Eisengewinnung durch Verhüttung.
Um die Mitte des 14. Jahrhunderts verstärkte sich die Besiedlung im Raum der oberen Warthe. Dies hatte nicht nur Einfluss auf die Vereinigung des polnischen Staates, sondern auch auf die Stabilisierung der politischen Beziehungen zu Schlesien an der Grenze zu Kleinpolen und zum Wieluner Land. Im Jahre 1370 fielen Częstochowa und dessen Umland als Lehen an den Oppelner Herzog Wladislaus. Er war es, der am 3. Mai 1377 die Übereignung der bei Częstochowa-Sabinów gelegenen Eisenschmiederei an die Brüder Jaś und Niczek vollzog. Die Entwicklung des Eisenhüttenwesens im Eisenerzführenden Raum Częstochowa war mit den im Altertum verbreiteten Rennöfen verbunden, die an Flüssen errichtet wurden, um wasserradgetriebene Blasebälge und Schmiedehammer einsetzen zu können. In der zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts wurden im Eisenerzführenden Raum Częstochowa 29 Rennofen-Schmiedereien mit einer Jahresproduktion an Schmiedeerzeugnissen in Höhe von 520 bis 780 Tonnen betrieben. Die erste Schmiederei mit einem „Hochofen“ wurde im Raum Częstochowa auf Initiative von Starost von Krzepice und Marschall Mikołaj Wolski errichtet. In der Zeit von 1610 bis 1615 wurden in Panki zwei Hochöfen nach italienischer Bauweise und ein Frischofen gebaut. Ab der ersten Teilung Polens von 1772 bis zur Wiedererlangung der staatlichen Unabhängigkeit durch Polen im Jahre 1918 wurde durch die Besatzungsstaaten: Russland, Preußen und Österreich in den Schmiedereien viel Raubwirtschaft getrieben. Auch der Raubabbau der Eisenerze war in dieser Zeit vorherrschend. Der erst um die Wende vom 19. zum 20. Jahrhundert einsetzende, erkennbare Aufschwung des Eisenerzabbaus in der Region Częstochowa ist unmittelbar mit Bernard Hantke in Verbindung zu bringen, der 1882 die Gesellschaft „Towarzystwo B. Hantke“ in Warschau gründete. Im Jahre 1897 wurde zeitgleich mit dem Bau der Hütte „Częstochowa“ mit dem Kauf und dem Pachten von Revieren und intensiven Arbeiten zur Erkundung von Lagerstätten begonnen. Es stellte sich heraus, dass sich im Raum Częstochowa die größten Eisenerzlagerstätten im damaligen Königreich Polen befanden, das unter dem Protektorat von Russland stand.
Die Wiedererlangung der staatlichen Unabhängigkeit durch Polen nach dem Ersten Weltkrieg war zwar der Beginn einer neuen Qualität. Doch die Verluste, die unmittelbar und mittelbar durch den Krieg verursacht wurden, hatten ein erhebliches Ausmaß, was das Erzielen der Entwicklung auf dem Vorkriegsniveau äußerst erschwerte. In der gesamten Zwischenkriegsperiode lag jedoch der Eisenerzabbau im Gebiet des Eisenerzführenden Raums Częstochowa bei 80 Prozent des Gesamteisenerzabbaus in Polen. Der Ausbruch des Zweiten Weltkriegs im Jahre 1939 zerstörte jedoch alle Hoffnungen in Verbindung mit dieser Wirtschaftsbranche.
Nach dem Zweiten Weltkrieg vollzogen sich – allerdings erst 1951 – über Tage und unter Tage grundlegende Änderungen der Bergwerke, wodurch die Arbeit im Bergwerk effektiver, sicherer und leichter wurde. Gegründet wurde das Bohr- und Geologie-Unternehmen „Geologiczno-Wiertnicze“, das Arbeiten zur Erkundung und Untersuchung von Eisenerzlagerstätten führte. Das Planungsbüro „Biuro Projektów“ betätigte sich in technischen Angelegenheiten und entwickelte Bergwerksmodelle. Das Bergwerksbau-Unternehmen Przedsiębiorstwo „Budowa Kopalń“ führte Montage- und Bauarbeiten aus, hierunter: die Schachtvertiefung in gemauerter und in Betonbauweise, den Bau von großen Pumpenkammern, Sprengmateriallagern, Depoten, Kompressorenhallen sowie eines Aufzugsanlagengebäudes, einer Hängebank und von Fördertürmen, Werkstätten, Lagern und Sozialgebäuden wie: Waschkauen, Umkleideräume und dergleichen. Die Entwicklung des Eisenerzbergbaus war in hohem Maße durch den technischen Fortschritt bedingt, sowohl im Bergbaubetrieb als auch in der Verarbeitung und Anreicherung der Erze. In den Nachkriegsjahren wurden 20 moderne Bergwerke und fünf Eisenerzverarbeitungsbetriebe errichtet, in denen die Jahreserzfördermenge 200.000 bis 250.000 Tonnen erreichte. Trotz dieser enormen Resultate im Eisenerzbergbau war die Liquidation dieses Industriezweigs durch unüberlegte Entscheidungen im Jahre 1966 so gut wie vorgeplant. Die Bergwerke wurden eines nach dem anderen geschlossen, bis zum letzten, dem Bergwerk „Wręczyca“, dessen Betrieb in der ersten Jahreshälfte 1982 eingestellt wurde.
Tekst opracowany przez Łukasza Pabicha z Działu Historii.
